Месечен извештај за состојбата со човековите права во РМ за февруари 2018
Месечниот извештај за состојбата со човековите права во Република Македонија за февруари 2018 година опфаќа теми од областите: Правосудство, Дискриминација, Говор на омраза, Семејно насилство, Полиција, Законодавство и Текстилни работнички.
ПРАВОСУДСТВО
ИЗГОТВЕНИ КОМЕНТАРИ КОН ПРЕДЛОГ-ЗАКОНСКИТЕ ИЗМЕНИ ВО ЗАКОНОТ ЗА СУДОВИТЕ
Во текот на февруари, Хелсиншкиот комитет за човекови права излезе во јавноста со коментари во поглед на предлог-Законот за изменување и дополнување на Законот за судовите кој беше објавен во ЕНЕР. Овие коментари беа изготвени заедно со уште неколку други граѓански здруженија кои беа вклучени во процесот на изработката на Предлогот за итни демократски реформи (т.н. Blueprint документ) во делот кој се однесува на правосудството. Тука спаѓаат Македонското здружение на млади правници, Институтот за човекови права, Коалицијата Сите за правично судење и Центарот за правни истражувања и анализи.
Некои од поважните предлози и препораки кои беа изнесени во коментарите се следниве:
1.Да се измени спорната одредба од членот 5 став 1 од Законот за судовите со која се предвидува дека судовите ги штитат слободите и правата на човекот и граѓанинот и правата на другите правни субјекти, само доколку тоа според Уставот не е во надлежност на Уставниот суд на РМ на начин што ќе биде опфатена и стварната надлежност која ја имаат редовните судови во однос на заштитата на некое од правата од член 110 алинеја 3 од Уставот. Со ваквата рестриктивна одредба се врши неприфатливо ограничување на опсегот на судската заштита на оние слободи и права, за кои покрај преку поднесување на барање за заштита на слободите и правата по членот 110 алинеја 3 од Уставот, постои можност граѓаните чиишто уставно загарантирани слободи и права биле повредени, да покренат и соодветна постапка пред редовните судови, без оглед дали истите биле повредени со акт или дејствие на државен орган или од страна на приватно лице/субјект. Тоа посебно се однесува и во поглед на забраната на дискриминација врз основа на пол, раса, верска, национална, социјална и политичка припадност, за која е утврдена и надлежност на редовен суд и со Законот за спречување и заштита од дискриминација.
2. Судиите да се поттикнат да поднесуваат иницијативи за оценка на уставноста на законите до Уставниот суд како и соодветно да ја цитираат и применуваат релевантната пракса на Европскиот суд за човекови права и другите меѓународни судови согласно членот 18 од Законот за судовите, на начин што ќе се преземат не само практични, туку и легислативни мерки за да истите се охрабрат да прибегнуваат кон почесто поднесување на иницијативи до Уставниот суд, секогаш кога е тоа неопходно заради нивно соодветно постапување во дадени предмети како и заради доследна примена на Уставот и заштита на уставниот поредок на државата. Едновремено, судиите треба да се охрабрат соодветно да ја цитираат и директно да ја применуваат релевантната пракса на Европскиот суд за човекови права и на другите меѓународни судови, што впрочем претставува и обврска за нив согласно принципот на супсидијарност воспоставен со Брајтонската декларација и Протоколот бр.14 кон Европската конвенција за човекови права, но и согласно Правното мислење бр.4 од 2008 година усвоено од страна на Врховниот суд на Република Македонија. Имено, со ова Правно мислење се предвидува дека ЕКЧП е составен дел на правниот поредок на РМ и истата непосредно се применува, а за сите права и слободи кои се регулирани со Конвенцијата и чија заштита се остварува пред ЕСЧП, судовите во РМ непосредно ги применуваат неговите пресуди и согласно одредбите од ЗКП, во образложенијата на своите одлуки треба да се повикуваат на одлуките на ЕСЧП. Поттикнувањето може да се спроведе и преку вреднување на поднесените иницијативи и цитираната судска пракса при оценувањето на работата на судијата.
3. Законот за судовите треба да содржи одредба во која должноста на државните органи и другите правни лица да ги достават сите потребни податоци, списи или исправи со кои располагаат ќе биде зајакната под закана од законски санкции, што е особено потребно во управните спорови каде иако постои правна можност за санкционирање на државниот орган во случај на недоставување на бараните списи (преку супсидијарна примена на Законот парничната постапка), доаѓа до значително одолговлекување на постапката, неможност да се донесе одлука заради неможност да се утврди фактичката состојба и со оневозможување заштита на правата на граѓаните повредени со поединечен акт на државната управа.
4. Предложените законски измени не ја одразуваат потребата од реорганизација на мрежата на основни судови, на начин кој ќе обезбеди оптимизација на нивниот број, зависно од бројот на предмети по кои истите годишно постапуваат, како и претворање на дел од нив во судски одделенија на територијално најблиските судови, како што беше посочено во веќе усвоената Стратегија за реформа на правосудниот сектор за периодот од 2017 до 2022 година (стр.31).
5. Потребно е усогласување на членот 34 од Законот за судови кој ја уредува надлежноста на Управниот Суд со новиот Закон за општа управна постапка со цел да се прошири судската заштита не само против поединечни акти туку и “против секое управно дејствие или пропуштање на управно дејствие ако странката тврди дека со тоа дејствие или пропуштање се повредени нејзините права или правни интереси”.
6. Во членот 37 став 1 алинеја 1 од Законот за судовите да се признае правото за поднесување на иницијатива за утврдување начелни ставови и правни мислиња и од страна на адвокати, јавното обвинителство како и физички лица и здруженија кои имаат правен интерес, а во насока на обезбедување на единство во примената на законите од страна на судовите и воедначена судска пракса, како и спречување на идни повреди на членот 6 став од Европската конвенција за човекови права во поединечни случаи.
7. Целосното отстранување на просекот во текот на високото образование (член 8 од предлог-законот) без паралелно воспоставување на критериум кој ќе осигура квалитетни и стручни кандидати може негативно да се одрази врз квалитетот, стручноста и компетентноста на избраните судии. Во оваа смисла, Хелсиншкиот комитет заедно со останатите граѓански здруженија кои беа вклучени во изработката на доставените коментари предложи да се утврди соодветен начин на оценување на образовното и професионалното искуство и капацитети на кандидатите, а со цел да се овозможи филтрирање и селекција на најквалитетните кандидати за идни судии.
8. Отстранувањето на меѓународно признатите сертификати како начин на докажување на остварувањето на условот за активно познавање на еден од официјалните јазици на ЕУ ја наметнува потребата да се разгледа можноста за воспоставување на систем за тестирање на познавањето на англискиот јазик при полагањето на приемниот испит на Академијата.
9. Потребно е да се зголеми минимумот на работно искуство за избор на судија на Апелационен суд од сегашните четири на најмалку осум години, со што значително ќе ја подобри структурата на избраните апелациони судови и на долг рок ќе се одрази позитивно врз квалитетот на правораздавањето и кредибилитетот на правосудните институции во очите на граѓаните. Од друга страна ќе се засили квалитетот на работа во првостепените судови.
10. „Привилегираноста“ на кандидатите за избор за судии на Управниот и Вишиот управен суд да може да се изберат за судии без завршена Академија создава двојство и паралелизам во судството, поради што Хелсиншкиот комитет и партнерските организации од Blueprint групата предложија членот 46 од Законот за судови кој ги уредува посебните услови за избор на судија во одделните видови на судови треба да се измени со цел да се воспостави единство меѓу судиите на „редовните“ и судиите на управите судови. Имено, неопходно е истиот критериум за завршена Академија за судии и јавни обвинители како при избор на судии на основните судови да важи и во однос на изборот на управните судии.
11. Воедно, беше предложено да се зголеми минимумот на работно искуство за избор на претседател на суд од сегашните четири на најмалку осум, повторно во функција на промовирање на систем на меритократија во судството која ќе се реализира преку зголемување на минимумот на работно искуство за избор на претседател на суд.
12. Членовите 19 и 20 од предлог-законот со кои се утврдуваат основите за дисциплинска одговорност да се ревидираат и редактираат заради постоење на технички грешки, при што како потешка дисциплинска повреда како основ за разрешување се смета неносење на судска тога, а како дисциплински повреди од „полесен тип“ се наведени примањето подароци и користи во врска со судиската работа независно од нивната вредност како и повреда на правилата на кодексот на судска етика, независно од тежината на повредата.
ДИСКРИМИНАЦИЈА
Градот Скопје мора да биде пристапен за сите
Хелсиншкиот комитет за човекови права оствари средба со Градоначалникот на Град Скопје Петре Шилегов, во врска со мапирање и корегирање на непристапните места низ градот Скопје за лицата со физичка попреченост.
Во текот на месец ноември, во рамките на Маршот на толеранција кој беше посветен на лицата со попреченост, спроведена беше акција за обележување на непристапните места долж рутата на маршот, за која акција известен беше и градоначалникот на Град Скопје, кој ја изрази писмено својата поддршка за акцијата. По извршеното мапирање, испратен беше допис до градоначалникот со кој беа посочени местата кои беа мапирани како непристапни за лицата со физичка попреченост и каде треба да се направи корекција. По испратениот допис одржан беше состанок помеѓу претставничка од Хелсиншкиот комитет и градоначалникот Петре Шилегов, на која средба утврдени беа мапираните состојби и потребните корекции кои се очекува да започнат да се изведуваат на пролет, поради студеното време. На состанокот искажана беше и можноста за идна соработка преку доставување на пријави од страна на Хелсиншкиот комитет до Град Скопје за непристапни места и потребни корекции, со што би се одело чекор понатаму кон прилагодување на урбанистичкиот простор за лицата со попреченост. За таа цел ги повикуваме сите граѓани да пријавуваат непристапност на фејсбук страната на Хелсиншкиот комитет или на мејлот www.helkom.org.mk кои пријави ќе послужат за натамошна комуникација со градоначалникот на Град Скопје.
Препорака: Ја поздравуваме отвореноста на Градоначалникот на Град Скопје за соработка и добрата волја да се направи промена во насока на пристапност на градот за лицата со попреченост. Ги повикуваме сите општини да се вклучат во вакви и слични активности, а остануваме во надеж дека ветеното ќе биде исполнето.
Државата уште еднаш потфрли во здравствената заштита на лицата со попреченост
До Хелсиншкиот комитет се обрати лице со физичка попреченост, кое се стекнало со попреченост од несреќа при која изгубило дел од двете раце и едната нога. На странката за да може да ги обавува секојдневните основни потреби, неопходни и се протези кои и даваат целосна функционалност на двете раце. До сега страната имала ваков тип на протези кои првенствено бле набавени во странство, а подоцна и во земјата од матична ортопедска фирма која има склучено договор со Фондот за здравствено осигурување. По расипување на двете протези, кај странката се јавила потреба за набавка на нови за што поднела барање до Фондот. Меѓутоа од таму добила одговор дека во моментот Фондот нема склучено договор со ниту една ортопедска фирма за набавка на ваков тип на протези и нивно сервисирање и поправка и дека од тие причини странката не може да ги набави протезите преку Фондот. За потребите на странката, правниот тим на МХК испрати допис и ургенција до Фондот за здравствено осигурување и побара состанок со директорот на Фондот. По обавениот разговор со директорот на Фондот, ни беше објаснето дека Фондот за здравствено осигурување не може да ѝ ги набави потребните ортопедски помагала на странката бидејќи води судски спор со единствените две ортопедски фирми кои вршат производство и сервис на ваков тип на протези. Со допис од Фондот подоцна бевме известени дека единственото решение кое Фондот го нуди е странката самата да ги покрие трошоците, а подоцна да побара да ѝбидатнадоместени со образложение дека бил пуштен оглас за јавна набавка на кој ниту една ортопедска фирма не се јавила. Меѓутоа нашите сознанија се различни, всушност една од ортопедските фирми наведува дека таква јавна набавка немало, дека се запознаени со случајот на странката и дека искрено се надеваат дека Фондот во најскоро време ќе го реши проблемот со набавка на протезите. Решението кое Фондот го нудиенеприфатливобидејќиобврсканадржавата е да ги надомести трошоците во согласност со законските прописи, а странката не е ниту во финансиска состојба да ги покрие трошоците па потоа да бара надомест.
За овој случај се обративме и до Министерството за здравство од каде сè уште немаме одговор, ниту некаква реакција. Странката останува без двете протези да чека разрешница на случајот и конечно да може да си ја врати функционалноста на двете раце. Испратена беше и претставка до Народниот правобранител каде предметот се наоѓа во моментот.
Препорака:Упатуваме апел до Фондот за здравствено осигурување и Министерството за здравство уште еднаш, да најдат решение за овој случај кој напоменуваме дека е еден во државата! Игнорантниот однос на институциите покажува колку и каква здравствена заштита (не) им се дава на лицата со попреченост и придонесува за зајакнување на системската дискриминација која постои кон нив.
ГОВОР НА ОМРАЗА
Политиката и понатаму главен провокатор за говор на омраза
Во текот на февруари, општествено политичките случувања во државата ѝпонатамусеглавниотпровокаторзаговоротнаомраза во јавниот простор и на интернет. Со оглед на актуелните политички случувања околу промената на името, одржувањето на протести против промената на името, донесувањето на законот за употреба на јазиците, голем број коментари со говор на омраза беа затекнати на социјалните мрежи (Фејсбук и Твитер) како реакција на медиумските објави.
Еден од карактеристичните случаи регистрирани од страна на Хелсиншкиот комитет е употребата на говор на омраза од страна на Мирка Велиновска при гостувањето во емисијата „Лејт најт шоу“ на 27.01.2018 година. Во емисијата, Велиновска употребува деградирачки и навредлив говор кон албанската етничка заедница притоа истакнувајќи дека ќе има „терор по улиците“, алудирајќи на општествено политичките случувања и нивните последици. Хелсиншкиот комитет најостро го осудува ваквиот говор и предупредува на неговата опасност особено кога е искажан од страна на јавни личности кон поширока публика. За случајот ќе биде поднесена кривична пријава.
Препорака: Хелсиншкиот комитет упатува апел за објективно, независно и непристрасно известување од страна на медиумите за политичките случувања, со што не би се провоцирал говор на омраза од страна на граѓаните. Воедно, апелираме до јавните личности, особено политичарите, јавно да го осудат говорот на омраза кој се шири во јавноста и да ги повикаат граѓаните да се воздржат од ширење говор на омраза, провоцирање и повикување насилство.
СЕМЕЈНО НАСИЛСТВО
Нестручно постапување на судија во постапка за заштита од семејно насилство
Постапувајќи по добиено барање за бесплатна правна помош од жена жртва на семејно насилство, претставници на Хелсиншкиот комитет за човекови права на Република Македонија се јавија како придружници на жртвата во постапката за изрекување на привремена мерка за семејно насилство, која се водеше пред Основниот суд Скопје 2 Скопје.
Пред официјалниот почеток на рочиштето, судијата, започна со распрашување на странката и противникот дали постои можност тие да се смират, со оглед дека „се млади” и „имаат деца”. Неколку пати и се обрати на странката дали истата останува кон доставениот предлог за изрекување на привремени мерки или пак можеби се предомислила со оглед дека се брачни другари и имаат деца. Со оглед дека противникот се изјасни дека тој сака да се смират и сака таа да се врати дома заедно со децата, судијата неколку пати ја праша дали и таа се согласува за истото.
Дополнително, судијата одби да донесе одлука по поднесеното барање за изрекување на привремени мерки за заштита од семејно насилство, иако беа исполнети сите услови и насилникот призна дека вршел насилство. Судот непотребно бараше да се прибават докази од центар за социјална работа и полиција, иако во доставениот предлог како доказ е доставено решение за изрекување на прекршочна санкција од страна на Министерството за внатрешни работи поради извршено семејно насилство во 2015 година. На овој начин судијата не го испочитува законскиот рок од донесување на одлука согласно член 44 од Законот за превенција, спречување и заштита од семејно насилство, доведувајќи ја жртвата повторно во ризик од трпење на ново насилство поради неефикасност на судот.
Како организација за човекови права која повеќе од 24 години работи на превенција и заштита од семејно насилство, како и следење на судските постапки иницирани за заштита од семејно насилство, би сакале да истакнеме дека ваквото постапување на судијата е надвор од сите законски овластувања, а е спротивно и од сите стандарди за постапување со жртви на семејно насилство.
Поради ова, Хелсиншкиот комитет поднесе претставка против судијата до претседателот на Основниот суд Скопје 2 Скопје, во која ја истакна загриженоста за нестручното и несовесно работење и непочитувањето на правото на правна заштита на жртвите на семејно насилство, превенција од идно насилство и соодветно казнување на насилниците. Особена загриженост беше истакната околу фактот што судијката смета дека процесната постапка и дава вакви овластувања и дека истото претставува неофицијален дел од постапките, поради што ваквите разговори не се евидентирани во записник. Од претседателот на судот беше побарано да се разгледаат можностите за поведување постапка за утврдување одговорност за нестручно и несовесно вршење на судиската функција поради потешка повреда на правата на жртвите на семејно насилство и за одлуката за иницирање на ваква постапка соодветно да не извести.
Во одговорот кој го добивме од страна на Претседателот на Основниот суд Скопје 2 Скопје е наведено дека укажувањата до странките биле насочени кон спречување на вршење на вакво дело, сфаќање на институтот семејство во кое има деца, како задолжителен напор на судот.
Препорака:Во постапките иницирани за заштита од семејно насилство судот нема никакво право да се меша во одлуките на жртвата, ниту да поставува прашања кои би довеле до повлекување на предлог за заштита, а со тоа и неказнивост на насилникот. Впрочем, мерките за заштита од семејно насилство можат да се изречат и тогаш кога лицата се се уште во брачна или вонбрачна заедница, со оглед дека нивната цел е да превенираат идно насилство врз жртвите.
ЗАКОНОДАВСТВО
Реакција по однос на новиот Закон за бесплатна правна помош кој влезе во собраниска процедура
Хелсинсишки комитет за човекови права на Република Македонија, како дел од мрежата „Пристап до правда во Република Македонија” предводена од Фондација отворено општество- Македонија (ФООМ), Македонското здружение на млади правници и РОМА С.О.С Прилеп, изготвија документ по однос на новиот Закон за бесплатна правна помош кој од страна на Министерството за правда е доставен до Собранието на РМ. Со оглед на тоа дека и во новиот законски текст има простор за подобрувања, потребно е Законот да се врати на доработка.
Препораките се следни:
I. ЗА ОПШТИТЕ ОДРЕДБИ:
ЦЕЛТА НА ЗАКОНОТ ТРЕБА ДА ГО ПРЕЦИЗИРА ФАКТОТ ДЕКА СО НЕГО ЕДИНСТВЕНО СЕ УНАПРЕДУВА ПРИСТАПОТ ДО ПРАВДА ВО ГРАЃАНСКИТЕ И УПРАВНИТЕ РАБОТИ. (ЧЛЕН 2 СТАВ (1) ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
Потребата од јасност и кохерентност на законодавството бара прецизно утврдување на предметот и целта на законот преку нивно разграничување на несомнен начин од предметот и целта на другите закони кои уредуваат различни аспекти на истиот проблем, во конкретниот случај пристапот до правда за граѓаните. Од толкување на целокупниот член 2 од законот се стекнува впечаток дека се работи за општ закон кој го „овозможува и унапредува” правото на пристап до правда и правична судска заштита, а во членот 38 од предлогот, одбраната и застапувањето во кривичните постапки се оставени како предмет на уредување на Законот за кривичната постапка. Заради систематичност на законскиот текст, местото на ова разграничување му е во општите одредби, а не во делот на посебни постапки.
ПОТРЕБНО Е СИТЕ БИТНИ ИЗРАЗИ ВО ПРЕДЛОГ – ЗАКОНОТ ПОВТОРНО ДА СЕ ИЗДВОЈАТ И ПРАВИЛНО ДА СЕ ДЕФИНИРААТ. (член 2)
Делот наречен „Значење на изразите во Законот” е непрецизен и наместо да служи како поимник кој треба да помогне да се сфатат употребените изрази, тој повеќе одмага, односно збунува до степен што општоприфатени изрази во правниот речник во државата ги прави неразбирливи и неконцизни. Во овој дел многу поцелисходно е да биде утврдено значењето на поимите претходна и секундарна правна помош.
НЕПОТРБЕНО Е ДА СЕ ПРЕДВИДИ ДЕКА „ПРАВОТО НА БПП МОЖЕ ДА СЕ ОГРАНИЧИ ВО СЛУЧАИ ПРЕДВИДЕНИ СО ОВОЈ ЗАКОН”, БИДЕЈЌИ ПРАВОТО НА БЕСПЛАТНА ПРАВНА ПОМОШ ВО ПОТЕСНА СМИСЛА НА ЗБОРОТ НЕ Е АПСОЛУТНО ПРАВО, НИТУ ПАК Е ПРЕДВИДЕНО ВО УСТАВОТ НА РМ. (ЧЛЕН 2 СТАВ (2) ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
Правото на бесплатна правна помош не е уставно загарантирано право (освен во кривичните постапки) и како такво не може да се ограничи. Ставот 2 од овој член треба само да содржи дека правото на бесплатна правна помош се остварува во обем и постапка уредена со овој закон.
ИЗРАЗОТ ОПШТ ПРАВЕН СОВЕТ, НА НАЧИН НА КОЈ ШТО Е ДЕФИНИРАН ВО ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ Е ПРОТИВРЕЧЕН. (ЧЛЕН 3 Т. 3 ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
ОПШТ ПРАВЕН СОВЕТ ЗА КОНКРЕТЕН ПРАВЕН ПРОБЛЕМ Е САМО ПО СЕБЕ CONTRADICTIO IN ADJECTO. НЕ ПОСТОИ ОПШТ НАЧИН НА РЕШАВАЊЕ ЗА ПОЕДИНЕЧНО ПРАШАЊЕ. Општ правен совет е совет применлив за сите, за повеќе истовидни случаи од фактичка и правна природа. Од друга страна пак, дефиницијата упатува на „конкретно правно прашање”, односно прашање кое од фактичка и правна природа е засебно. Поради тоа, конкретното правно прашање не може да се реши со општ правен совет. Потребно е придавката општ да се отстрани од дефиницијата.
КОРИСНИЦИТЕ НА ПРЕТХОДНА ПРАВНА ПОМОШ НЕ СЕ КОРИСНИЦИ НА БЕСПЛАТНА ПРАВНА ПОМОШ (ЧЛЕН 3. Т. 6 ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
Бесплатната правна помош согласно предлог законот се остварува на две нивоа, како претходна и како секундарна правна помош. Самиот назив секундарна упатува на тоа дека таа следува втора, откако е обезбедена претходната правна помош. Лицата кои што користат претходна правна помош се евидентирани, имаат право на надомест за штета поради обезбедена претходна правна помош и поради тоа не треба да се отстранат од законската дефиниција што се опфаќа поимот.
II. ЗА ПРЕТХОДНАТА ПРАВНА ПОМОШ:
ЛИЦАТА БЕЗ ЛИЧНИ ДОКУМЕНТИ ИЛИ КОИ НЕ СЕ ЗАПИШАНИ ВО МАТИЧНАТА КНИГА НА РОДЕНИТЕ, И ПОРАДИ ТОА НЕМААТ ПРИЈАВЕНО ЖИВЕАЛИШТЕ ИЛИ ПРЕСТОЈУВАЛИШТЕ НЕМААТ ПРИСТАП ДО ПРЕТХОДНА ПРАВНА ПОМОШ (ЧЛЕН 5).
Во Република Македонија, е присутен во значителен број проблемот со лицата без државјанство, лицата кои немаат документи за лична идентификација, кои не се запишани во матичната книга на родени и поради тоа немаат пријавено живеалиште и престојувалиште. Овие лица зависат од правните програми на здруженијата (дел од нив овластени за обезбедување на претходна правна помош) заради решавање на нивните проблеми од правна природа и стекнување со правно признат идентитет. Ваквото решение ги остава овие лица без пристап до државно финансирана претходна правна помош со што се повредува обврската на државата да обезбеди правно признат идентитет за сите лица на нејзина територија. Овој член потребно е да се дополни со став во кој ќе биде наведена оваа категорија на лица.
НАЧИНОТ НА КОЈ ВО ЗАКОНОТ Е УРЕДЕН ОПСЕГОТ НА ПРЕТХОДНАТА ПРАВНА ПОМОШ Е ПРЕТЕСЕН И ГО ОГРАНИЧУВА ПРИСТАПОТ ДО ОПШТА ПРАВНА ИНФОРМАЦИЈА, ИЛИ ДО „ОПШТ” ПРАВЕН СОВЕТ БЕЗ МОЖНОСТ ДА СЕ ОБЕЗБЕДАТ И ДВЕТЕ (ЧЛЕН 6 СТАВ (2) ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
Општата правна информација и „општиот” правен совет согласно дефинициите дадени во членот 3 од предлог законот се различни облици на претходна правна помош. Првата се однесува на општи и начелни упатства за начинот на кој што се уредени одредени права, а правниот совет овозможува насока за решавање на поединечен правен проблем. Многу често, здруженијата во својата работа се соочуваат со граѓани кои изразуваат потреба како од општа правна информација така и од правен совет како да го решат проблемот за кој бараат правна помош. Поради тоа потребно е да се овозможи давање на овие два облици на претходна правна помош на едно лице.
Понатаму, предлог – законот дава претесен опфат на претходната правна помош која повторно е ограничена само на:
– иницијален правен совет за правото на користење на правната помош;
– општа правна информација и општ правен совет;
– помош при комплетирање на барањето за секундарна правна помош.
Овие три форми на претходна правна помош ги ограничуваат како здруженијата, така и подрачните одделенија на Министерството за правда, кои секојдневно се во ситуации кога од нив граѓаните бараат составување на едноставни писмена во управна постапка, како и мирно решавање на спорови и медијација. Преку вклучувањето на овие форми на претходна правна помош во законот би се добила потребната смисла на „претходна” затоа што ќе овозможи граѓаните да добијат информации за правната уреденост на некое правно прашање, потоа правен совет како да го решат нивниот проблем, помош при утврдувањето на сите околности на случајот и при составувањето на едноставни писмена во управна постапка. За водење управни постапки најчесто не се неопходни адвокати, бидејќи согласно начелото на ЗОУП за помош на неука странка, самите јавни органи се должни да и помогнат на странката да го реализира своето право. Тогаш кога тие затајуваат во извршувањето на оваа своја обврска, странката има потреба од правен совет, од примарна правна помош (пополнување образец, упатување на конкретен шалтер, укажување на законска одредба од нејзина полза, прибавување документ од друг јавен орган и сл.).
СЕ ОСТАВА МОЖНОСТ ПОДРАЧНИТЕ ОДДЕЛЕНИЈА И ЗДРУЖЕНИЈАТА ДА „ОПРЕДЕЛАТ ЧАСОВИ ЗА ПРИЕМ НА ЛИЦАТА КОИ ИМААТ ПОТРЕБА ОД ПРЕТХОДНА ПРАВНА ПОМОШ” МОЖЕ ДА БИДЕ ЗЛОУПОТРЕБЕНО НА ШТЕТА НА ГРАЃАНИТЕ (ЧЛЕН 7 СТАВ (1) ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ).
Подрачните одделенија и овластените здруженија имаат обврска да обезбедуваат претходна правна помош. Лицата кои се обраќаат до нив честопати се препраќани од институција до институција и имаат потреба од брза информација или совет. Со оставањето можност подрачните одделенија или здруженијата, без никакви услови или минимум часови на работа самостојно да си уредат кога и колку ќе бидат часовите за прием се остава можност за злоупотреба на штета на граѓаните.
ОВЛАСТЕНИТЕ ЗДРУЖЕНИЈА НЕ МОЖЕ ДА ИМААТ ИСТИ ОБВРСКИ КАКО ПОДРАЧНИТЕ ОДДЕЛЕНИЈА И ПРИТОА НЕ СЕ ОБЕЗБЕДУВА ФИНАНСИСКА ОДРЖЛИВОСТ НА ЗДРУЖЕНИЈАТА
Овластеното здружение не може да ги прибира сите потребни документи како што е тоа наведено во членот 8 став 3, од причина што нема електронска комуникација со надлежните органи како што е тоа случајот со подрачните одделенија на Министерството за правда, па оттука треба да се појасни дека здружението ќе ја обезбеди само изјавата за материјалната состојба на барателот. На состанокот на работната група бевме уверени дека се работи за грешка во преводот и дека во англиската верзија изрично е наведено за кои потребни документи се работи. Исто така, треба да се има предвид дека овластените здруженија и подрачните одделенија не може да имаат исти обврски, па оттука не може нивните обврски да бидат сместени во еден член од законот.
Предлог законот, на начин на кој ја формулира одредбата од член 8, не предвидува обезбедување на општа правна информација и „општ” правен совет како посебен облик на претходна правна помош (наведени во член 6 став 2 точка 2 од предлогот). Останатите два облици, иницијалниот правен совет за правото на користење на правна помош и помошта при комплетирањето на барањето за секундарна правна помош се експлицитно наведени во ставовите (2) и (3) од членот 8 од предлог законот. Формулацијата на ставот 2 (од член 8) е целосно погрешна и неправилна, особено со додавката на крајот „без никаков надоместок”, иако во работната група се зазема став дека работата на здруженијата за обезбедување на претходна правна помош ќе биде соодветно надоместувана кога е дадена во било кој облик (вклучително и правното советување и споделување општи правни информации). Дополнително, членот 8 имплицира дека претходната правна помош задолжително треба да резултира со барање за секундарна правна помош, без оставање на можност претходна правна помош да се обезбеди и без поднесување на барање за секундарна правна помош таму каде не е потребна. Ова видно особено од ставот (4) кој гласи „Врз основа на првичната средба со лицето и целокупната прибавена документација, подрачното одделение, односно здружението најдоцна во рок од два дена од средбата ќе изготви кратко писмено мислење за предметот кое ќе го приклучи кон списите и ќе го комплетира барањето за секундарна правна помош.“ Со ваквото решение, здруженијата остануваат без правото да бараат надомест за обезбедените општи правни информации и „општи“ правни совети за правни прашања за кои нема потреба од поднесување на барање за секундарна правна помош. Ова произлегува особено од членот 12 од предлогот кој го уредува начинот на надомест на трошоците на здружението. Според ставот (7) од член 12, на здружението нема да му се исплати надоместокот доколку се утврди дека претходната правна помош не била дадена во согласно со членот 8 од овој закон кој како претходна правна помош единствено ја смета инормирањето и помошта при состав и поднесување на барање за секундарна правна помош. Со ваквото решение не се подобрува положбата на здруженијата и не се влијае кон нивна мотивација за учество во државниот систем за бесплатна правна помош, со што повторно се доведуваме до ситуација на неприменливоство пракса. Во оваа насока и одредбата од став 7 на член 8, кој е очигледно променет, а кој претходно ја содржеше формата на соработка помеѓу здруженијата и министерството прецизно предвидена во самиот став 1 од член 8 преку достапност на здруженијата до евиденцијата која ја водат самите подрачни одделенија по основ на правното прашање за кое е дадена претходна правна помош, дадените услуги од подрачното одделение кон лицето и изготвеното мислење. Од тука произлегува деламата на каков начин на соработка се мисли во одредбата од став 1 од член 8 од предлогот, кога практично со нововклучената одредба од став 7 на член 8 се наметнува обврска еднаш месечно здружението да известува до Министерството? Подрачните одделенија на Министерство за правда, заедно со одделението за бесплатна правна помош при Министерството и здруженијата треба да бидат партнерски ориентирани кон правилна имплементација на законот во зависност од нивните овластувања. Дополнително, во насока на оставање и на непредвидени зони во предлог одредбите е и став 8 на член 8 кој не определува можни ситуации на спротивно обезбедување на претходна правна помош од страна на здруженијата предвидени во оддел 2 на предлогот. Со тоа се остава широко право на подрачното одделение да информира до Министерството за правда постапување на здружението кое тоа самото го смета како спротивно, а иако законски не е уредено. Вака уредената претходна правна помош ја прави проблематична и исплатата на дадената претходна бесплатна правна помош во форма на правен совет и информација за кои бевме уверени од страна на експертот АгрисБаталускис дека ќе бидат опфатени со новиот тарифник за правна помош.
ОТСУСТВУВА ОБВРСКАТА ВРАБОТЕНИТЕ ВО ПОДРАЧНИТЕ ОДДЕЛЕНИЈА НА МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ПРАВДА КОИ ЌЕ ОБЕЗБЕДУВААТ ПРЕТХОДНА ПРАВНА ПОМОШ ДА ИМААТ ПОЛОЖЕНО ПРАВОСУДЕН ИСПИТ.
Со новото законско решение, се напушта обврската вработените во подрачните одделенија кои имаат обврска да обезбедуваат претходна правна помош да имаат положено правосуден испит. Ваквото решение е проблематично од уставна гледна точка затоа што ги става во понеповолна положба здруженијата кои за да се стекнат со идентично овластување кое го имаат подрачните одделенија ќе треба да исполнат построги услови. Дополнително, законот воопшто не содржи одредби во однос на образованието на овие лица, дали истите се со високо или средно, понатаму за видот на образованието, дали се правници или не. Со ова се остава сива зона во која се ризикува обезбедување на претходна правна помош од нестручни лица, а од друга страна пак застој при спроведувањето на законот во одредени општини каде подрачните одделенија или немаат кадар или тој кадар е несоодветен. Да не се заборави фактот дека преку текстот на законот (одредби: член 13 став 1, 21 став 1 точка 1 и 2, член 23 став 1, член 25) постојат задолженија на самите подрачни одделенија кои ќе треба да го евалуираат односно проценуваат писменото мислење за одобрување на секундарна правна помош поднесено од здружението, самите да оценуваат дали барателот има или нема основана причина за правна помош, како и да проценуваат дали барањето е оправдано или не. Оттука и ставот дека исклучување на обврската вработените да имаат положен правосуден испит не соодејствува со оврските кои им се дадени согласно закон, особено што проценуваат за основаноста и оправданоста од правната помош. Во оваа насока и одредбата од член 9 која предвидува надоместок на предизвикана штета при обезбедена претходна правна помош од страна на подрачните одделенија да биде на товар на буџетот на Министерство за правда. Оттука, дали обезбедување на претходна правна помош од несоодветен кадар и настанување на штета од таквата несоодветност е правилно и законски издржано да биде исплаќано од буџет на Министерството наменет за покривање на трошоци за правна помош?
ДА СЕ ИЗБРИШЕ ДЕЛОТ ВО КОЈ АКТОТ ЗА ОСНОВАЊЕ Е ПРЕДВИДЕН КАКО УСЛОВ ЗА ДОБИВАЊЕ НА ОВЛАСТУВАЊЕ (ЧЛЕН 10 СТАВ 1 АЛИНЕЈА 3).
Овој услов е целосно неприменлив за здруженијата основани пред 2010 година од причина што поимот „претходна правна помош” во македонското право е воведено со Законот за бесплатна правна помош од 2010 година па сите здруженија основани претходно не би можеле да го исполнат овој услов. Дополнително, актот за основање е еднократна изјава на волја на одреден број на граѓани да основаат здружение и како таков е неменлив по регистрацијата на здружението (член 17 став 2 од Законот за здруженија и фондации). Многу од веќе постоечките здруженија се основани уште пред обезбедувањето на претходна правна помош во важечкиот закон да постои како област и оттаму тие не можеле да го дефинираат обезбедувањето на претходна правна помош во својот основачки акт. Од оваа причина сметаме дека членот 10 од предлог- законот треба да претрпи промени и од него да се избрише делот од точката 3 став 1: „ во актот за основање “. Статутот како акт кој ги дефинира целите на здружението е сосема доволен за да се оцени дали здружението си има зададено цел да обезбедува правна помош во областите на делување.
III. ЗА СЕКУНДАРНАТА ПРАВНА ПОМОШ
НАЗИВОТ „СЕКУНДАРНА” ПРАВНА ПОМОШ ИМА СМИСЛА САМО АКО ПРЕТХОДНО ИМА „ПРИМАРНА“ ПРАВНА ПОМОШ. (НАСЛОВ НА ОДДЕЛ 3).
Со изборот наместо „примарна” да се користи поимот „претходна“ правна помош, придавката „секундарна“ е непотребна
ПРЕДЛОГ – ЗАКОНОТ ПОТРЕБНО Е ДА ГО ДОПРЕЦИЗИРА ВОНСУДСКОТО ДАВАЊЕ НА ПРАВНА ПОМОШ
Отсуствува секундарна правна помош за застапување во постапките пред нотар, иако во претходниот текст кој работната група го доби на разгледување одредбата од член 15 став 2 а сегашен – член 13 став 2 содржеше право на секундарна правна помош вклучително и во постапки пред вршители на јавни овластувања.
Со измените на Законот за нотаријат, застапувањето од страна на адвокат е задолжително во постапки кои надминуваат одредена вредност (Член 13 став 2). Поради тоа се наметнува прашањето како сиромашно лице ќе го исплати адвокатот за дејствијата за застапување и состав на правни акти кои се потребни при нотарските работи. Оттука, сметаме дека сите облици на вонсудско давање на правна помош како и медијацијата, потребно е да бидат дел од новиот закон.
ОСТАНУВА НЕЈАСНО ДАЛИ „ПОТВРДАТА” СО КОЈА БАРАЊЕТО СЕ ОДОБРУВА И „АКТОТ КАКО ЈАВНА ИНФОРМАЦИЈА (ИЗВЕСТУВАЊЕ)” СЕ УПРАВНИ АКТИ ВО СМИСЛА НА ЗАКОНОТ ЗА ОПШТА УПРАВНА ПОСТАПКА.
Согласно ЗОУП „Управен акт е поединечен акт на јавен орган кој е донесен врз основа на закон со кој се решава за правата, обврските и правните интереси на странките. Управните акти можат да бидат насловени како решение, одлука, наредба, лиценца, дозвола, забрана, одобрение или други”. Имајќи во предвид дека со овие одлуки се решава за правото на бесплатна правна помош, постои потреба овие одлуки да ја имаат правната сила и содржина на управни акти меѓутоа од членот 13, особено од насловите на актите не може да се изведе заклучок дали овие акти се управни или не.
ПОТРЕБНО Е ПРЕЦИЗИРАЊЕ НА НАЧИНОТ, ПОСТАПКАТА И РОКОТ ВО КОЈ СЕ ОБЕЗБЕДУВА ВЕШТ НАОД И МИСЛЕЊЕ ПРЕКУ БИРОТО ЗА СУДСКИ ВЕШТАЧЕЊА (ЧЛЕН 13 СТАВ 6).
Вака поставена обврската може да предизвика проблеми при спроведувањето. Дали Министерството по службена должност ќе го извести Бирото или адвокатот ќе биде должен тоа да го стори преку барање за вештачење? Дали треба во решението да биде наведен типот и предметот на вештачење? Што ако настане потреба за вештачење од друг тип во текот на постапката? Во кој рок се дава вештачењето? Ова се само дел од прашањата кои ќе се отворат при примената доколку останат неуредени во законскиот текст.
НЕПОТРЕБНО Е ОГРАНИЧУВАЊЕТО НА ПРАВНАТА ПОМОШ ЗА СОСТАВ НА ПОДНЕСОЦИ НА ДОЛЖНИК ПРЕД НАДЛЕЖЕН ИЗВРШИТЕЛ, САМО КОГА ИЗВРШУВАЊЕТО СЕ СПРОВЕДУВА СО ПРОДАЖБА НА НЕДВИЖНОСТ ВО КОЈА ДОЛЖНИКОТ ЖИВЕЕ (ЧЛЕН 14 СТАВ 2).
Извршувањето ги засега особено сиромашните граѓани. Многу често се случува извршувањето да има законски недостатоци кои граѓаните не можат да ги адресираат затоа што немаат пристап до правна помош. Кон извршување врз недвижност се пристапува само тогаш кога долгот не може да се наплати преку другите облици на извршување па затоа нелогично е за еден облик да има правна помош, а за друг да нема. Правна помош треба да имаат граѓаните над кои се спроведуваат сите видови извршувања (Извршување на подвижни предмети, извршување над парични побарувања).
ИСТАТА ОДРЕДБА ОД ЧЛЕН 14 СТАВ 3 ОД ПРЕДЛОГ ЗАКОНОТ Е ЦЕЛОСНО КОНТРАДИКТОРНА, ПРОТИВРЕЧНА И ВО ДЕЛ НОМОТЕХНИЧКИ НЕПРАВИЛНА И ПОГРЕШНО УПАТУВАЧКА.
Ставот 3 гласи: „Секундарна правна помош од ставовите 1 и 2 на овој член не се одобрува во случаите предвидени со одредбите од членовите 17, 22, 38 и 39 од овој закон”. Контрадикторноста се огледа во тоа што првенствено во став 1 и 2 се нормира дека секундарната правна помош ќе се одобри за застапување во сите степени на граѓанска, управна постапка и постапка по управен спор, а потоа се назначува дека нема да се одобри во случаи предвидени со член 17 иако тој се однесува на општите услови за одобрување на секундарна правна помош. Понатаму, одредба од член 38, иако како што веќе погоре назначивме е ставена во делот за „посебни постапки” а понатака се врши оградување на секундарна правна помош при одбрана и застапување во кривична постапка за која се назначува дека ќе се обезбедува согласна ЗКП, сепак е спомната во контекст на став 3 од член 14. Ова е погрешно упатувачко со оглед на поделбата на судските постапки согласно правата кои се заштитуваат или остваруваат. И секако во поглед на назначување на одредбата од член 39 кој се однесува за правна помош на деца, за која излишно е да се наведува дека секундарна правна помош за секое застапување во управна, судска или постапка по управен спор или во постапка пред извршител за извршување од недвижност во која должникот живее, бидејќи станува збор за одредба која веќе упатува на постапка регулирана со Закон за правда на децата. Согласно истото, став 3 од член 14 е целосно непотребен.
ЛИЦАТА КОИ СЕ БЕЗ ДРЖАВЈАНСТВО, А НЕМААТ РЕГУЛИРАНО СТАТУС ВО РМ СЕ ИСКЛУЧЕНИ КАКО ЛИЦА КОИ ИМААТ ПРАВО ДА ПОДНЕСАТ БАРАЊЕ ЗА СЕКУНДАРНА ПРАВНА ПОМОШ (ЧЛЕН 15 СТАВ 1 ТОЧКА 2 ОД ПРЕДЛОГОТ).
Во Македонија веќе одамна постојат сознанија за вакви лица кои поради административни и процедурални, како и законски недоречености, а не по нивна вина не можат да го регулираат својот престој во земјата. Тоа не значи дека доколку немаат регулирано престој во Македонија дека треба да бидат исклучени од правото на бесплатна правна помош, односно секундарна правна помош. Истото од причина што државата е должна да им ја обезбеди сета можна заштита на овие лица, кои се наоѓаат во социјален и општествен ризик и кои од генерација на генерација го пренесуваат проблемот со без државјанството и неможноста за регулирање на престој. Од друга страна вклучување на лица без државјанство со регулиран законски престој а од друга страна исклучување на лицата без државјанство и без регулиран законски престој дава слика на нееднаква одредба за сите лица на кои вистински им е потребна правна помош.
ПОСТАПКАТА ЗА СЕКУНДАРНА ПРАВНА ПОМОШ НЕ МОЖЕ ДА ЗАПОЧНЕ СО ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ДО ЗДРУЖЕНИЕТО (ЧЛЕН 16 СТАВ 1).
Постапката за секундарна правна помош е управна постапка. Согласно ЗОУП управната постапка ја поведува надлежниот јавен орган на барање од странката или по службена должност (Член 51 од ЗОУП). Управната постапка се смета дека е поведена на барање на странката на денот кога е поднесено барањето (член 52 од ЗОУП). „Јавен орган” претставуваат министерствата, органите на државната управа, организации утврдени со закон, другите државни органи, правните и физичките лица на кои со закон им е доверено да вршат јавни овластувања, како и органите на општината, на градот Скопје и општините во градот Скопје (член 4 од ЗОУП). Здруженијата согласно предлог законот немаат јавно овластување да постапуваат во управна постапка туку само да обезбедуваат претходна правна помош. Поради тоа барањето за секундарна правна помош единствено може да се поднесува во подрачните одделенија на Министерството за правда.
Воедно, во став 1 од истиот член се вели дека: „…барање за секундарна правна помош заинтересираното лице може да поднесе до подрачното одделение, односно здружение кое се наоѓа на подрачје на кое лицето има живеалиште…” на овој начин им се ограничува правото на пристап до правдана граѓаните кои од различни причини престојуваат во друг град и не се во можност барањето да го поднесат до подрачното одделение на територија на нивното живеалиште. Овој став треба да се надополни со зборовите: „… се наоѓа на подрачје на кое лицето има живеалиште или престојувалиште… „
ВО ЧЛЕН 21 ПОТРЕБНО Е ДООБЈАСНУВАЊЕ ИЛИ КОРЕКЦИЈА НА УСЛОВИТЕ
Во овој член се вели дека на барателот ќе му се одобри секундарна правна помош доколку „… барателот и членовите на неговото семејство поседуваат само едно регистрирано моторно возило, кое не е оттуѓено во последните 6 месеци пред поднесување на барањето за секундарна правна помош…“ Сметаме дека отуѓувањето на возилото не би требало да биде пречка за остварување на правото на секундарна правна помош, бидејќи во член 18 веќе е предвиден прагот за заштедата на барателот и на членовите на неговото семејство, која не смее да надминува десет минимални нето плати.
Сепак, стекнувањето со сопственост врз моторно возило шест месеци пред поднесувањето на барањето за секундарна правна помош би можело да се смета за основ за одбивање на барањето, доколку вредноста на патничкото моторно возило го надминува утврдениот износ на максимално дозволена заштеда, согласно член 18 од предлог – законот.
БАРАЊЕТО ДА СЕ ПРИЛОЖИ ПОТВРДА ДЕКА Е ЕВИДЕНТИРАН/А КАКО ЖРТВА НА СЕМЕЈНО НАСИЛСТВО Е НЕПОТРЕБНО И ОГРАНИЧУВАЧКО ЗА ЖРТВИТЕ
Во член 20, за жртви на семејно насилство да се остави можноста статусот на Жртва на семејно насилство да се докажува не само со потврда од ЦСР (постои сериозен ризик од неколкукратнаревиктимизација и речиси секогаш обид да се „смират„ жртвата и сторителот, а пак кога постои психолошко и економско насилство, речиси и да не сакаат да работат со жртвата, од причина што не препознаваат такви видови насилства.) Сметаме дека, за жртвите на семејно насилство потребно е да се одлучува за итно одобрување на БПП со оглед на доказите што ќе ги прибави барателот, а тоа би можеле да бидат: потврда од здружение стандардизирано за давање БПП на жртви на семејно насилство, па и од останатите стандардизирани специјализирани даватели на услуги-сервиси на жртви (шелтер/засолништа, сос линија, психо-социјални советувалишта, кризни центри и сл, во духот на Истанбулската конвенција која налага соработка на државните органи со граѓанските организации на полето на заштитата и еден поинаков, интегриран пристап во обезбедувањето на сервисите од сите надлежни), понатаму потврда за пријава на настан или записник од МВР, медицински белешки и лекарски уверенија, поранешни пресуди и сл. Во праксата се бележат случаи каде ЦСР одбива да ја евидентира жртвата, а во судска постапка и со пресуда, што жртвата сама ја отпочнува, се докажува нејзиниот статус, на овој начин жртвите нема да може да ја прибават потребната потврда.
ОТСУСТВУВААТ ЈАСНИ ПРАВИЛА И КРИТЕРИУМИ ПО КОИ ЌЕ МОЖЕ ДА СЕ ОЦЕНИ ДАЛИ БАРАТЕЛОТ ИМА ПРАВЕН ИНТЕРЕС ЗА ВОДЕЊЕ НА ПОСТАПКАТА ИЛИ ДАЛИ СЕ РАБОТИ ЗА ЗЛОУПОТРЕБА НА ПРАВО (ЧЛЕН 21).
Без јасни и недвосмислени критериуми во однос на прашањето дали барањето е оправдано или не, може да се очекува различно толкување од страна на лицата кои ќе одлучуваат по барањата. Критериумите можат да вклучат ако очекувањата и барањата на барателот се очигледно несразмерни со фактичката состојба, ако е очигледно дека барателот ја злоупотребува можноста да побара бесплатна правна помош за прашање за кое нема да искористи правна помош во случај да ги поседува потребните материјални средства, ако очекувањата и барањата на барателот се очигледно во спротивност со исходите во прашања со исти или слични фактички состојби за исти правни прашања или ако барањата на барателот се во спротивност со јавниот морал. Вака како што е уреден овој член во предлог – законот се остава дискрециско право на службеното лице да оцени дали барањето е оправдано.
НЕ Е ПРЕДВИДЕНА СЕКУНДАРНА ПРАВНА ПОМОШ ВО ПОСТАПКИ ЗА НАДОМЕСТ НА НЕМАТЕРИЈАЛНА ШТЕТА (ЧЛЕН 22, СТАВ (1), АЛИНЕЈА 9).
Предлог законот не овозможува сиромашните граѓани да имаат пристап до правна помош во постапки за надомест за нематеријална штета, освен во случаи кога се работи за жртви на кривични дела. Ваквото решение значително го ограничува пристапот до правда за граѓаните кои претрпеле смрт на блиско лице, тежок инвалидитет, физички болки, душевни болки, страв како и повреда на нивните лични права (пример со дискриминација). Во значителен дел правото да се бара надомест на нематеријална штета не е последица на сторено кривично дело, туку на повреда на некоја обврска од граѓанско правна природа (смрт или повреда на работно место, мобинг, дискриминација, повреда на лично право). Поради тоа, правото да се бара надомест на нематеријална штета е нужно за реституција на повредените лични права. Од друга страна пак, овие постапки, особено каде има смрт на блиско лице или тежок инвалидитет, заради вредноста на спорот се значително „скапи постапки”. Вредноста на судските такси, високата цена на чинење на потребните вештачења како и адвокатските трошоци се значителна пречка која ги обесхрабрува сиромашните граѓани да бараат надомест на нематеријална штета пред граѓанските судови. На долг рок, неповедувањето на судски постапки може да доведе до чувство на „неказнивост” и „неодговорност” кај сторителите на ваков вид штета и засилување на ваквите дејствија. Поради тоа, потребно е да се овозможи пристап до секундарна правна помош која се однесува за надомест на нематеријална штета.
УТВРДЕНИТЕ РОКОВИ ОД ЧЛЕН 23, ОСОБЕНО СТАВ 4 ВО ВРСКА СО СТАВ 1 ОД ОВОЈ ЧЛЕН ОД ПРЕДЛОГОТ ЗА ПОСТАПУВАЊЕ ПО ПОДНЕСЕНО БАРАЊЕ ЗА СЕКУНДАРНА ПРАВНА ПОМОШ НЕ ВЛИЈАЕ НА СКРАТУВАЊЕ НА РОКОВИТЕ ЗА ПОСТАПУВАЊЕ.
ПРЕДЛОГ – ЗАКОНОТ ДА ПРЕДВИДИ ПРАВЕН ЛЕК ВО СЛУЧАЈ КОГА ПОДРАЧНОТО ОДДЕЛЕНИЕ НА МИНИСТЕРСТВОТО ЗА ПРАВДА НЕМА ДА ПОСТАПИ СОГЛАСНО ЧЛЕН 27, ВО ИТНА ПОСТАПКА
Сметаме дека треба да се предвиди правен лек доколку и покрај итноста на постапката и навремено поднесеното барање подрачното одделение не постапи согласно овој член. Во спротивно не може да се гарантира дека подрачните одделенија ќе постапуваат согласно оваа одредба, односно и покрај итноста на постапката им се дава можност барањето да го проследат до Министерството за правда во редовна постапка.
ВО ЧЛЕНОТ 27 НЕДОСТИГА СТАВОТ 2 КОЈ СЕ ОНЕСУВАШЕ НА ЗАСТАРЕНОСТ
Дел од став 2 од овој член кој беше вклучен во предлог-законот поставен на ЕНЕР, а се однесува на застареност недостасува во конечната верзија. Имено во овој став се вели дека:„… Министерството по утврдување на постоење на некоја од причините од ставот (1) на овој член ќе донесе решение за надоместок на исплатените трошоци за неоправдано добиената секундарна правна помош, но не по истекот на три години од денот на последното преземено дејствие при давањето на секундарна правна помош од страна на адвокатот.“ Во финалната верзија овој став е скратен, односно недостасува делот:„… но не по истекот на три години од денот на последното преземено дејствие при давањето на секундарна правна помош од страна на адвокатот.“
ЗАКОНОТ ЗА АДВОКАТУРА НЕ ПОЗНАВА СПЕЦИЈАЛИЗАЦИЈА НА АДВОКАТИТЕ СОГЛАСНО ТОА ПОДРАЧНОТО ОДДЕЛЕНИЕ НЕ МОЖЕ ДА ЈА ЗЕМЕ ВО ПРЕДВИД ПРАВНАТА ОБЛАСТ ПРИ ИЗБОРОТ НА АДВОКАТ ВО СЛУЧАИТЕ КОГА БАРАТЕЛОТ НЕ ИЗБРАЛ АДВОКАТ (ЧЛЕН 30 СТАВ 2 Т.1.)
ПРЕДЛОГ – ЗАКОНОТ ВО СВОИТЕ ОДРЕДБИ НЕ ЈА ПРЕЦИЗИРА ПОСТАПКАТА ЗА УТВРДУВАЊЕ НА ФИНАНСИСКАТА СОСТОЈБА НА БАРАТЕЛОТ И ЧЛЕНОВИТЕ НА НЕГОВОТО СЕМЕЈСТВО СО КОЕ ЖИВЕЕ ВО ИСТО ДОМАЌИНСТВО
Не е јасно на кој начин ќе се добиваат овие податоци, доколку го земеме предвид фактот дека УЈП не издава податоци за приходите на граѓаните за изминатите шест месеци, туку за изминатата година, па така доколку барателот поднесе барање за секундарна правна помош во декември 2017 Министерството ќе има увид за приходите остварени во 2016 година. Исто така, не е објаснето дали ќе се води сметка за бруто или нето приходите на барателот и на членовите на неговото семејство.
ПРЕДЛОЖЕНИОТ МОДЕЛ ЗА НАДОМЕСТ НА АДВОКАТИТЕ ЗА ДАДЕНАТА ПРАВНА ПОМОШ (ЧЛЕН 33 И 34) Е ВО СПРОТИВНОСТ СО ЗАКОНОТ ЗА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА
Се остава можност за двојно наплаќање за една иста услуга; не дава можност за враќање на средства во буџетот на РМ од предметите каде корисникот на секундарна правна помош успеал во спорот; ја повредува независноста и самостојноста на адвокатурата како јавна служба, а и може да влијае негативно на мотивираноста на адвокатите да учествуваат во постапки кои не се парнични, а во кои е одобрена бесплатна правна помош. Согласно предлог законот, адвокатот за дадената секундарна правна помош поднесува два трошковника, еден до надлежниот суд за предметот, изготвен согласно правилата на ЗПП и АТ и друг до надлежното подрачно одделение, согласно членот 34 од овој Закон. Со ваквото решение, иако на нејасен и непрецизен начин, се остава можност адвокатите да бараат надомест од две места за исти дејствија на правна помош, како од Министерството за правда, така и од страна на спротивната страна, доколку успеале во спорот. Покрај двојното наплаќање, ваквото решение е погрешно и од причина што ќе резултира со отежнат пристап до адвокат во предмети во кои изгледите за успех се делумни или мали имајќи ја во предвид малата шанса за наплата на реалните трошоци на постапката. Може само да се претпостави дека ваквото решение е последица на нереално и неоправдано ниските изности кои се предвидени да им се исплатат на адвокатите за дадената секундарна помош од страна на Министерството за правда. Со пропишувањето на овие фиксни износи, Законот за бесплатна правна помош директно ја повредува уставно загарантираната независност и самостојност на адвокатурата со уредувањето на награди пониски од минималните утврдени со Адвокатската тарифа. Ова особено во пракса ќе дојде до израз при ангажман на адвокати во постапки кои не се парнични и во кои не постојат изгледи за успех, пр. правната помош на деца согласно Законот за правда за децата и може да резултира негативно на мотивираноста на адвокатите да обезбедуваат правна помош за овие лица. Единствено разумно и праведно решение е адвокатите да имаат право на награда и надомест на трошоците по завршено дејствие согласно адвокатската тарифа, а во исто време, како странки во парнични постапки да бараат надомест на трошоците од спротивната страна. Доколку успеат во спорот, тие трошоци да се вратат во буџетот на Министерствот за правда. На тој начин, успешните парнични постапки во кои е назначен адвокат согласно Законот за бесплатна правна помош нема да бидат трошок за Министреството затоа што ќе можат да бидат надоместени од спротивната страна.
ОДРЕДБА ОД ЧЛЕН 34 ЈА УРЕДУВА ЦЕЛАТА ПОСТАПКА И УСЛОВИ ЗА НАДОМЕСТОК НА АДВОКАТИТЕ ЗА ДАДЕНА СЕКУНДАРНА ПРАВНА ПОМОШ.
Доколку адвокатите обезбедуваат форма на бесплатна правна помош после обезбедена претходна правна помош, се наметнува прашање од која причина законот е половичен и уредува постапка и услови за надоместок на дадена секундарна правна помош, а истото не го сторува и за утврдување на надоместоци на здруженијата, туку остава тоа да се уреди до подзаконски акт односно Тарифа за претходна правна помош за исплата на здруженијата (член 12 став 1).
ОБЕЗБЕДУВАЊЕТО НА ПРАВНА ПОМОШ ЗА ДЕЦА ВО РИЗИК СОГЛАСНО ЗАКОНОТ ЗА ПРАВДА ЗА ДЕЦАТА Е СЛОЖЕНО И НЕ ОБЕЗБЕДУВА СООДВЕТЕН ПРИСТАП ДО ПРАВДА.
Детето во ризик, најчесто, прво доаѓа во допир со Центарот за социјална работа или Министерството за внатрешни работи каде присуството на адвокат мора да биде задолжително. Но, по направени истражувања и анализи се утврдува дека адвокатите не секогаш се повикуваат во вакви случаи, односно се повикуваат кога има дете престапник, но не и кога се работи за дете жртва или дете сведок на одредено кривично дело. Дотолку повеќе, доколку тие бидат повикани, не се навремено платени за преземените дејствија, а се надоместуваат под предвидениот минимум утврден со Адвокатската тарифа. Ова резултира со двоумење кај адвокатите за пријавување на листата на адвокати кои постапуваат во овие предмети, а воедно и двоумење за прифаќање на предмети од оваа област, и покрај фактот што веќе се наоѓаат на таа листа. Земајќи предвид дека се работи за деца во ризик како особено ранлива категорија пристапот до правна помош е од исклучителна важност за нив, и оди во линија со исполнување на обврските кои државата ги презема при заштитата на деца, а помага и за остварување на најдобриот интерес на детето како меѓународно признаен принцип. Овие коментари се дадени во насока на целата содржина на одредбата од член 39 од предлогот.
ВО ЧЛЕН 40 ОД ПРЕДЛОГ-ЗАКОНОТ ПОСТОИ ДВОЈНО УРЕДУВАЊЕ, ОДНОСНО НЕКОНЗИСТЕНТНОСТ ПРИ ПРЕДВИДУВАЊЕ НА УСЛОВИТЕ СПОРЕД КОИ БАРАТЕЛОТ НА АЗИЛ МОЖЕ ДА ПОДНЕСЕ БАРАЊЕ ЗА БПП, А ВО СЛУЧАЈ КОГА НЕ МУ Е ИЗРЕЧЕНА МЕРКА ОГРАНИЧУВАЊЕ НА СЛОБОДА НА ДВИЖЕЊЕ (СТАВ 4 И СТАВ 9 ОД ЧЛЕН 40).
Според новиот предлог – Закон за азил и меѓународна заштита е предвидена ситуацијата кога на барателите може да им се ограничи слободата на движење и против решението за ограничување ќе имаат право да поднесат тужба. Земајќи го предвид ова, се поставува прашањето дали решението понудено во член 40 предвидува дека барател на азил со ограничена слобода на движење ќе може да добие бесплатна правна помош само во однос на постапката за азил, или ќе може да ја добие истата за постапките против решението за органичување на слободата на движење. Доколку овде барањето за БПП е во поглед на ограничувањето на слобода, потребно е да се утврди дали овој образец ќе се разликува со оној за барање за БПП во однос на постапката за азил.
Понатаму, во поглед на став 3 има потреба од додавање на одредба која ќе регулира дека дадената претходна правна помош (информација, упатување или совет) од страна на здружението – ќе се надоместува соодветно според идниот тарифник за здруженијата, бидејќи совет и упатување се облик на претходна правна помош.
Во однос на листата на адвокати кои обезбедуваат правна помош во постапка за признавање на правото на азил се поставува прашањето дали Министерството за правда ќе изготви листа на специјализирани адвокати за азил и истата ќе ја доставува до Министерството за внатрешни работи (Сектор за азил), со оглед на тоа коментарот од точка 23 од овој документ.
Толкувач во постапка: Од законскиот текст може да се заклучи дека не се решава проблемот со обезбедување на толкувач за лица – баратели на азил, бидејќи е предвиден само во случај на поднесување на барање за БПП при ограничување на слобода на движење. Оттука, не е предвидено дали треба да биде обезбеден толкувач при давање на претходна правна помош, како и во случаите кога барателот на азил ќе има потреба да оствари средба со адвокатот кој ќе му биде поставен. Дополнително, треба да се уреди прашањето за надомест на овие трошоци на толкувачот, како што е предвидено во случај на ограничување на слобода на движење на барателот.
Јазик на кој се поднесува барањето за БПП: Согласно предлог-законот и досегашната практика на поднесување на барање за БПП на македонски јазик, се поставува прашањето дали барателот на азил може да поднесе барање за БПП на јазикот кој го зборува или разбира, земајќи го предвид фактот дека голем дел од барателите на азил во Република Македонија, се лица кои зборуваат на јазик сосема различен од светските странски јазици или од јазиците кои се зборуваат на нашето поднебје.
Член 40 како целина го ограничува правото на БПП само во постапката пред МВР но не и пред Судовите во РМ. Понатаму, став 4 од овој член може да се злоупотребува во постапката за одобрување на правото на бесплатна правна помош бидејќи тешко е и скоро невозможно да се докаже дали барателите имаат или не доволно сретства. Дополнително, и доколку би имале вакви исправи тие би биле на јазикот на земјата на потекло и треба да се преведуваат а во секој случај спорна ќе биде и веродостојноста на самиот превод. Дополнителен проблем е што како што сите знаеме кај нас има недостиг на преведувачи од тие јазици, а поради текот на постапката за азил државата не смее да бара и да се обраќа до државата на потекло на барателот за азил за мегународна правна помош по било кое прашање. Најдобро е ова да се остави на вољата на барателот на азил и да се земе во предвид ранливоста и да се додадат барателите на азил во категории на лица за кои ке се одобрува право на секундарна правна помош без утврдување на финансиска состојба. Во насока на став 6, неопходно е додавање на одредба дека барателот на азил може сам или преку здружението овластено да дава бесплатна правна помош да поднесе барање за бпп. Доколку не се потенцира тоа се остава простор да се толкува дека барателите на азил се исклучени од правото на претходна правна помош.
Дискутабилни се одредбите од став 7, 10 и 11 од овој член. Истото од причина што барателот на азил поднесува барање за БПП до сектор за азил а секторот во рок од 5 дена по приемот повикува адвокат и во истиот рок од 5 дена го доставува барањето до МП кое понатака има рок од дополнителни 5 дена по приемот да донесе решение исклучиво за одобрување на бесплатната правна помош. Тука има непредвиден простор од времето на повикување на адвокатот до времето на донесување на решението од МП за одобрување на бпп што не предвидува како дејствијата кои ги преземал адвокатот ќе му бидат исплатени. Ова би влијаело на мотивацијата на адвокатот да учествува во овој период при давање правна помош. Во врска со член 15 од предлог законот – Право на секундарна правна помош, МЗМП веќе вклучи Предлог да се додаде прецизна одредба, односно точка во овој член, дека странски државјанин кој не е во можност да регулира престој во Република Македонија, а е присутен на територијата на државата како жртва на кривично дело, сведок во кривична постапка или е во постапка за присилно отстранување од територијата на Република Македонија, да има право да поднесе барање за секундарна правна помош. Ваквиот предлог го основаме на потребата од остварување непречен пристап до правна помош за нерегуларните мигранти во Македонија, кои во државата се соочуваат со отежнат/оневозможен пристап до адвокат и правна помош, а се жртви на кривични дела, сведоци во кривични постапки, привремено задржувани и под ризик за присилно отстранување.
ОВЛАСТЕНИТЕ ЗДРУЖЕНИЈА ДА УЧЕСТВУВААТ ВО ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ДЕНОВИ НА БЕСПЛАТЕН ПРАВЕН СОВЕТ.
Во членот 43 од Законот како субјекти со кои Министерството во соработка организира Денови на бесплатен правен совет да бидат наведени и овластените здруженија за обезбедување на претходна правна помош. Здруженијата ја имаат клучната улога во поврзувањето на Министерството за правда и адвокатите со ранливите и маргинализирани групи и непосредно ги познаваат околностите и потребите во различните локални заедници. Со вклучувањето на здруженијата во организирањето на овие настани ќе се овозможи нивната агенда да биде заснована на конкретните проблеми на заедницата каде истите се организираат.
ПОКРАЈ ГОДИШНИОТ ИЗВЕШТАЈ, МИНИСТЕРОТ ПОТРЕБНО Е ДА ПОДГОТВИ ГОДИШНА И ФИНАНСИСКА ПРОГРАМА КОЈА БЕШЕ ДЕЛ ОД ВЕРЗИЈАТА НА ЗАКОНОТ ПОСТАВЕНА НА ЕНЕР
Министерството за правда освен годишен извештај треба да носи и годишна и финансиска програма во која ќе предвидува тренинзи, колегиуми и координација, надзор итн.
Со цел подобро запознавање на потенцијалните баратели на бесплатна правна помош со ова нивно право, Програмата на Министерството треба да предвидува активности преку кои се врши правно зајакнување и описменување на определени маргинализирани групи. На пример, да се одобруваат средства за обуки за работнички права; програми за пара-правници кои помагаат на специфични групи како што се: ромите, лицата со посебни потреби, невработени млади лица, жртвите на семејно насилство и сл. Ваквото одобрување на средства треба да се врши преку едно годишни и повеќегодишни повици за одобрување средства врз основа на претходно утврдена програма кој ќе ги отсликува правните потреби и проблематичните области за кои во дадениот период постои најголема потреба.
Понатаму, во моментов не постои механизам преку кој ќе се врши евалуација и оценка, но и ќе се дадат конкретни насоки за подобрување на квалитетот на бесплатната правна помош. Детектирана е потреба од изготвување програма по која ќе работат овластените здруженија и подрачните одделенија на Министерството за правда и врз основа на која ќе се следи нивната работа и ќе им дава насоки за подобрување на услугата и пристапот кон граѓаните. Ваквата програма треба да ги рефлектира актуелните состојби и промени кои настануваат во општеството и треба да одговара на правните потреби на луѓето.
КОМЕНТАРИ НА СЕОПФАТНАТА СТРАТЕГИЈА ЗА ОБРЗОВАНИЕ 2018-2025
На јавна расправа во Собранието на Република Македонија по повод Нацрт – Сеопфатна стратегија за образование 2018-2025 година, која се одржа на 10 ноември минатата година, Хелсиншкиот комитет заедно со бројни други невладини организации дадоа свои коментари и препораки на Стратегијата. Препораките и коментарите на Хелсиншкиот комитет во најголем дел се однесуваа на лицата со попреченост, Ромите, младите од руралните средини, децата на азилантите, односно признаетите бегалци и на образованието во воспитно поправните и казнено поправните установи.
По повод усвојувањето на Сеопфатната стратегија за образование 2018-2025 година која беше усвоена во месец февруари, Хелсиншкиот комитет за човекови права изврши увид во усвоената Стратегија и забележа дека препораките упатени директно до Министерката на одржаната јавна расправа не се инкорпорирани во усвоената Стратегија. Ромите и натаму се споменати само во мал дел од Стратегијата и не се предвидени никакви конкретни мерки за нив, лицата со попреченост и натаму се опфатени со општи мерки во делот на пристапност и инклузија, а децата и младите од руралните средини целосно изостануваат во приоритетните цели на Стратегијата. За нас и останатите невладини организации, останува нејасно зошто бевме повикани на јавна дебата за предложената Стратегија, а нашите препораки не беа земени предвид во финалната верзија на Стратегијата.
Дел од препораките на Хелсиншкиот комитет беа:
- -Воведување асистенти во наставата за лицата со попреченост кои ќе бидат на товар на државата,
- -Едукација на лицата со попреченост за сексуалното и репродуктивното здравје,
- -Зголемување на бројот на дефектолози со посебен фокус на дефектолози на албански јазик,
- -Предвидување на мерки за подобрување на пристапноста до образование која не подразбра само пристапни рампи, туку и внатрешна пристапност, пристапен тоалет, превоз до далечните училишта во руралните средини, дидактички средства и материјали и сл.
- -Подобро уредување на Индивидуалниот образовен план (ИОП) за кој ни одблиску не е определена формата и содржината и не постои обврска да е со ист квалитет,
- -Обуки на наставниот кадар за развивање Индивидуални образовни планови (ИОП) со следење на нивната примена,
- -Зголемен надзор и дополнителна проценка во училиштата во кои се запишани лица со попреченост во поглед на нивната инклузија во образовниот процес,
- -Мерки за намалување на бројот на Роми во специјалното образование со измена на уписните тестови и нивно културолошко и социолошко приспособување,
- -Образовна подршка за Роми надвор од училиште со продолжување на праксата на туторство,
- -Зголемување на бројот на ромски образовни медијатори,
- -Воведување образовни програми во воспитно-поправните домови (за основно и средно) со предвидување конкретни мерки и програми,
- -Предвидување мерки за интегрирање на децата на азилатите односно признаените бегалци во образовниот систем.
ТЕКСТИЛНИ РАБОТНИЧКИ
Апелација ја потврди пресудата за Кадоро Ото во корист на работничките и работниците
Апелациониот суд во Скопје ја одби жалбата на тужениот работодавец ДПЧТ КАДОРО ОТТО ДООЕЛ експорт-импорт Крива Паланка и ја потврди пресудата на првостепениот суд, со која се усвојува тужбеното барањето на работничките и работниците и се задолжува тужениот да им исплати на работничките и работниците вкупен износ од 1.430.856,00 денари за неисплатени плати и придонеси.
Случајот беше инициран во март 2017 година од страна на Хелсиншкиот комитет за човекови права по претходно добиени сознанија од вработените во КАДОРО ОТТО. За овој случај најпрво беше поднесено барање до Државниот инспекторат за труд, кој утврди дека работодавачот им исплатил на вработените плата и законски придонеси за задолжително социјално осигурување за декември 2016 година, но не и за јануари 2017. Инспекторатот издаде наредба за отстранување на недостатокот од страна на работодавецот во рок од 8 дена, кој рок работодавецот не го испочитува. Хелсиншкиот комитет побара продолжување на постапката и побара од Државниот инспекторат за труд да понесе барање за поведување на прекршочна постапка против работодавачот. По извршен дополнителен инспекциски надзор и констатирана фактичка состојба, Државниот инспекторат за труд издаде прекршочен налог со изречена глоба, а работодавачот изврши уплата на изречената глоба.
Бидејќи работодавачот до крајот на март 2017 година не изврши исплата на плати и придонеси за февруари 2017 година, 105 вработени од КАДОРО ОТТО со поддршка на Хелсиншкиот комитет одлучија да поведат судска постапка против работодавачот за неисплатени плати и придонеси на плати за јануари и февруари 2017 година. Со оглед на фактот дека работодавачот во мај 2017 година изврши задоцнета исплата на јануарската плата, вработените иницираа судска постапка за несиплатени плати и придонеси на плати за февруари 2017 година. Постапувајќи по тужбеното барање, Основниот суд во Крива Паланка донесе пресуда со која го усвои тужбеното барање на работничките и работниците, која пресуда ја потврди и Апелациониот суд во Скопје како второстепен суд, со што истата стана конечна.
Препорака: Хелсиншкиот комитет ја поздравува одлуката на Апелациониот суд во Скопје и ги охрабрува текстилните, кожарските и чевларските работнички да продолжат со пријавување и барање на правна заштита за прекршувањата на нивните работнички права.