Монографијата „Кодот на Преспа“ – автентичен патоказ кон соживот

Промоцијата на монографијата КОДОТ НА ПРЕСПА, Приказна за „загубениот пат”, во издание на Хелсиншкиот комитет за човекови права се одржа на 30 јануари, во Социјалниот центар Комитет, за која авторот Борјан Јовановски рече дека пишувајќи ја книгата имал и дилеми.

„Особено не сакав да ги вратам во живот сите оние флоскули за братство – единство, соживот и сите други демагогии кои го следат тој наратив кога разговараме за соживотот. На книгата  ѝ пристапив како на детски цртеж, тргнувајќи од своето детство. Во Брајчино и во Преспа сум од дете, откако знам за себе. Долго време сум поминувал таму, ги познавам добро сите луѓе…И особено во периодот на мојот интелектуален и професионален развој ме збунувал тој премин од Брајчино во Скопје, во смисла на тоа што во лето во Брајчино гледаш како живеат Македонците и Албанците, гледаш еден начин на живеење,  на комуницирање, однесување што е сосема човечки и разумно, а потоа се враќаш во Скопје кадешто наеднаш слушаш многу говор на омраза, многу предрасуди, стереотипи и не можев да ги спојам двете реалности. Потоа дојдов до информацијата за побратимствата во Преспа.

Открив и стапив во конакт барем со три семејства кои се од селата Наколец, Љубојно и Дупени кои се побратимени во четири генерации, тоа е нешто што постои два века. Тука се и Ромите. Ќе ви кажам за Назми, кој има 99 години, го прашав од кога сте вие во Наколец, а тој ми рече дека дедо му умрел кога имал точно 100 години, тогаш тој бил многу мал, што значи дека Ромите биле таму барем два века, барем според тоа што Назми може да го посведочи, бидејќи за жал, немаме многу други податоци.

И она што ме предизвика да го документирам ова е фактот што информацијата за оваа трацидиција, за живеењето во  Преспа на различните култури и религии е нешто што е многу старо, а всушност не постои никаде во системот како информација и за жал сме препуштени на нешто што е политички наметнато, на наративи кои најчесто, а можеби и секогаш, се артикулирани од потребите на оваа или онаа партија. Па така и институционално, во историската наука, барем во образованието, ретко го имаме тоа сознание дека овие односи, кои се сега дефинирани од 2001 во Уставот, не се нешто што ги донеле Леотар и Пердју, туку се нешто што ние требаше да направиме Америка и Европа од нас научат како треба“, рече Јовановски.

Еден од говорниците, професорот Петар Тодоров посочи дека секоја индивидуа за историјата учи преку повеќе медиуми, прво во семејството, па преку учебниците и наставата во училиште и на крај преку историографските научни трудови.

„Во образовната политика уште од формирањето на македонска социјалистичка република, наставата по историја се смета како нешто што треба да дефинира национален идентитет. Ретко може да се забележи дека таа денес служи на некои други цели што ги препознава современата настава по историја како што е развојот на критичко мислење“, рече Тодоров и истакна дека образовните власти треба да ги вклучуваат ваквите примери во образовниот систем за да децата не учат само за историјата на односите помеѓу елитите, туку и за историјата на обичниот човек и неговото искуство во минатото и како тоа влијае денес, како што е случајот конкретно во Преспа. „Тоа е важно и веќе се користи во некои образовни системи во поразвиените земји, но изгледа за нас е тоа се уште далеку“, рече Тодоров.

По повод промоцијата на оваа монографија, своја порака испрати и професорот Владо Поповски, кој по потекло е од Преспа во која вели:

„Македонија како земја отсекогаш била мултиетничка. Народите што живееле во неа секогаш ја чувстувале како заедничка татковина. Македонското словенско население, како најмасовно, исто така Македонијаја доживувало како заедничка татковина и во таа смисла, во 19-от век, во сите негови проекти за создавање на македонска држава, настојувало таа да биде заедничка држава на рамноправни народности и граѓани. На тој план има повеќе примери: тоа е Уставо на МАкедонската лига од 1880 година, тоа е примерот на Македонското национално собрание и Привремената влада на Македонија формирани 1880/81, тоа се примери на сите други концепти во втората половина на 19-от век. Во таа насока и со иста дефиниција и поважна е формирана македонската асномска држава во 1944 година. Тоа бил и е вистинскиот пат на македонската државотворна историја и борба. Во основата и срцевината на таквата државна идеја стоеле многу социјални и културни вредности, човечки и групни општествени обичаи и навики во релациите и односите меѓу народите во Македонија. Едно од тие многу значајни односи било и побратимството меѓу фамилиите и родовите на одделните народи на Македонија. Тоа било израз и на пријателството меѓу одделните народности и фактор на одржување и продлабочување на тоапријателство. Затоа монографијата на Борјан Јовановски за побратимството во Преспа како еден од најзначајните кодови на тој простор на Македонија, е тема на авторски напор кој ја враќа светлината на вистинскиот пат на Република Северна Македонија, не само како услов за нејзиниот опстанок, туку и како фактор за цивилизацискиот придонес на Република Северна Македонија како држава“.

Вергим Шерифи родум од Наколец рече дека Борјан Јовновски точно и автентично го раскажал животот на наколчани: Албанци, Македонци и неколку фамилии Роми.

„Оваа приказна што ја раскажа мојот пријател Борјан не е парадокс или некоја илузија, ова е реалност. Побратимствата кај нас не се стекнати преку ноќ, односно за кратко време, тие се вредности кои се стекнале и се стекнуваат со години наназад, дури и со векови. Мојот покоен татко беше наставник и вака не’ воспитуваше мене и брат ми: Не го цени човекот дали е Албанец, Македонец, Ром или Турчин, цени го според тоа дали е човек или нечовек. Тоа е најбитно за твојот живот и кариера, да имаш пријатели и да основаш другарство со тој што е чесен граѓанин. Во Наколец има теќе, џамија и три цркви. Кавги помеѓу Албанци и Македонци никогаш немало, како што се сеќаваше татко ми, кој беше роден 1933 година, а истото му го кажувал и дедо ми, кој бил роден некаде 1900 – та година, значи околу еден век,  кавги меѓу Македонец и Албанец немало. Секогаш се наоѓало заеднички јазик и почит еден за друг, за да има соживот. Затоа што доброто и лошото, среќата и радоста ја делат сите заеднички. И ден денес тоа е така“, рече Шерифи. Тој апелираше и понатаму да се истражува историјата во Долна Преспа заради тоа што крие многу се’ уште непознати податоци.

Професорот Љупчо Ристовски рече дека книгата е многу интересна усна историја и историја за животот на локалното население и нуди еден речиси универзален концепт, а тоа е концептот на побратимството.

„Има многу примери што покажуваат дека соживотот мора некако да се обезбеди, а еден од начините е со институцијата побратимување. Откако ќе се побратимат двајца, односно нивните фамилии и родови, тие стануваат роднини. Роднинството е света работа, без разлика на културата, религијата, еттничката припадност итн. Тој концепт во светски рамки, досега обезбедува мир, взаемно почитување и тоа е најважно. Светоста на побратимоството обезбедува не само трајна врска, туку обезбедува и обврска да се заштити другиот. Значи се работи за многу практична примена, во светски рамки има безброј примери на воспоставување на примирја помеѓу завојуваи страни и побратимства кои обезбедувале континуиран мир и меѓусебно почитување. Мислам дека тоа треба да се истакне како вредност и да се негува. Сродството се уште може да функционира и во современ контекст“.

Монографијата е издадена во рамки на проектот „Соживотот не е мит – поуките од Долна Преспа“ кој го спроведува Хелсиншкиот комитет за човекови права и е дел од проектот „РЕКОМ мрежа на помирување“, финансиран од Европската Унија.

Проектот се занимава со помалку познатите колективни мемории и актуелни односи на различните етнички и верски заедници во Северна Македонија. Наспроти општоприфатените опервации за меѓуетничките односи во Македонија како потецијални генератори на нестабилност овој проект имаше за цел да ги приопшти позитивните примери и модели на соживот во Северна Македонија, како што е случајот во регионот на Долна Преспа кој би требало да послужат како пример и инспирација за денешните генерации за креирање на социјални механизми кои ќе овозможат култруниот и верски диверизтет, да бидат прифатени како шанса за градење на динамична и културолошки богата општествена средина.

Монографијата „Кодот на Преспа“ е достапна на македонски и албански јазик.